Terapia Skoncentrowana na Rozwiązaniach (ang. Brief Solution Focused Therapy) należy do jednego z szesnastu współczesnych wiodących systemów psychoterapeutycznych, określanego mianem terapii konstruktywistycznych (J. O. Prochaska, J. C. Norcross, 2006).

Ten rodzaj terapii, czy szerzej rzecz ujmując Podejście Skoncentrowane na Rozwiązaniach (ang. Solution Focused Approach) to nie tylko specyficzny model terapii, ale także znacznie szerszy zakres pojęciowy. Liczne przykłady aplikacji tego podejścia, odnajdujemy m.in. w obszarze ochrony zdrowia psychicznego, wychowania, edukacji (ang. Solution Focused Education), zarządzania zasobami ludzkimi w biznesie, czy praktyce pracy socjalnej, itp. Ponadto model ten znajduje zastosowania zarówno w pracy z pojedynczymi osobami, jak i grupami. W odniesieniu zaś do zagadnienia terapii warto także zaznaczyć, że podejście to sprawdza się w pracy z klientami doświadczającymi różnych problemów, np. przemocy, depresji, uzależnień, bulimii i anoreksji, konfliktów małżeńskich, itp.

Specyfika modelu TSR określa sposób postrzegania zarówno samego człowieka, natury jego problemów, możliwości zmiany oraz najbardziej użytecznych sposobów pomagania ludziom w jej osiągnięciu. Sposób, który możemy określić jako podejście radykalne, oparte o ideę konwersacji, zakładające możliwość skutecznej pracy nad zmianą bez potrzeby zgłębiania, czy szczegółowej analizy natury problemów, których doświadczają klienci. Podejście to zakłada także upełnomocnienie klienta, rozumiane jako jednocześnie środek i efekt końcowy relacji pomocowej. Idea ta bazuje na dwóch źródłach: znaczeniu przypisywanemu budowaniu obrazu rozwiązań, które są domeną tzw. preferowanej przyszłości klienta oraz przekonaniu, że klienci posiadają wystarczające zasoby, aby obraz ten zmaterializować w swojej przyszłości, czyli osiągnąć zakładane cele.

Źródła i istota TSR

Autorami tego modelu są Steve de Shazer i Insoo Kim Berg, którzy wraz z zespołem swoich współpracowników od końca 70-tych lat ubiegłego wieku rozwijali go w ramach Centrum Terapii Krótkoterminowej w Milwaukee w Stanach Zjednoczonych. Nawiązywali oni do dorobku M. H. Ericksona oraz metod pracy stosowanych w Mental Research Institute w Palo Alto. Doświadczenia te związane były z pracami J. Haley’a, D. Jacson’a i J. Weakland’a.

Próba skrótowego przedstawienia głównych idei i źródeł tego modelu sama w sobie ze względu na jego specyfikę, jest dosyć karkołomnym zadaniem. Odnajdujemy tu bowiem, w jego warstwie teoretycznej, odwołania m.in. do idei postmodernizmu, poststrukturalizmu, społecznego konstrukcjonizmu, koncepcji narracyjnej tożsamości i rozważań dotyczących roli oraz znaczenia języka, jakie podejmowali m.in. F. de Saussure, L. Wittgenstein, M. Foucault, czy J. Derrida (J. Szczepkowski, 2016).

Przybliżenie podstawowych założeń konstytuujących Podejście Skoncentrowane na Rozwiązaniach także nastręcza pewnych trudności. W myśl słów S. de Shazera, model ten składa się bowiem z prostych opisów podobieństw i różnic w stosowanych różnych interwencjach służących zmianie (S. de Shazer, 1988, s. 84). Z założenia więc jego opis koncentruje się głównie na tym co działa, a pomija odpowiedzi dlaczego coś działa. Stąd też jego przedstawienie jest równoznaczne z dokonaniem deskrypcji głównych jego zasad, niż wyjaśnianiem mechanizmów związanych z określonymi interwencjami.

Podstawowe założenia TSR:

Model TSR jest prosty, ale wcale nie łatwy. Kluczowymi dla rozumienia Podejścia Skoncentrowanego na Rozwiązaniach jest kilka konstytuujących go założeń wyszczególnionych poniżej:

• Koncentracja na pozytywach, rozwiązaniach, teraźniejszości i przyszłości, kierunek terapii wyznacza nie problem, a potrzeby.
• Nie trzeba znać szczegółów dotyczących problemu, aby znaleźć rozwiązanie.
• Nigdy nie jest zawsze, zawsze są momenty gdy najgorsza rzeczywistość wygląda trochę lepiej – wyjątki od problemu sugerują stosowne rozwiązania..
• Małe zmiany wywołują duże zmiany.
• Klienci są pełni zasobów potrzebnych do znalezienia rozwiązania.
• Klient jest ekspertem od swojego życia, czasami potrzebuje jednak wsparcia.
• Klienci znają stosowne rozwiązania, oni określają cele terapii.
• Opór nie jest użyteczną koncepcją w pracy -współpraca jest nieuchronna.
• Istnieje wiele sposobów spojrzenia na daną sytuację, żaden nie jest bardziej właściwy niż inne.

Istotna jest zatem anormatywność i uznanie kompetencji klienta, koncentracja na jego osobie oraz zasobach, ponadto koncentracja na potrzebach i celach, które wyznaczają kierunek pracy. Wiąże się to z przekonaniem o konieczności kreowania określonej, pożądanej przez klienta wizji przyszłości.

Filozofia centralna

Jak mawiają osoby praktykujące TSR prawdziwymi autorami tego podejścia, niezależnie od jego źródeł i korzeni wspomnianych uprzednio, są sami klienci. To od nich można nauczyć się zarówno tego, co jest pomocne w poszukiwaniu właściwych rozwiązań, jak również tego, co się nie sprawdza. Stąd najważniejsze założenia modelu TSR można sprowadzić do tzw. filozofii centralnej, której tezy odnoszą się nie tylko do terapeutów, ale także do samych klientów: 

• Jeśli coś DZIAŁA – rób tego więcej
  Zasada ta wskazuje, że warto powtarzać te czynności i zachowania, co do których jesteśmy przekonani, że są pomocne.
• Jeśli coś nie działa, nie rób tego więcej. RÓB COŚ INNEGO
  Równie ważna jest świadomość i określenie tego, co nie działa. Warto zaprzestać robienia tego, co jest nieskuteczne i poszukać innego, choćby najprostszego rozwiązania, które coś zmieni w tej sytuacji. Chodzi o różnicę, która uczyni różnicę.
• Jeśli coś się NIE ZEPSUŁO – NIE NAPRAWIAJ tego
  Podejście Skoncentrowane na Rozwiązaniach zakłada pewien minimalizm w działaniach pomocowych sprowadzający się do pracy nad celami, które określa przy pomocy terapeuty, sam klient. To klient ostatecznie rozstrzyga, czego potrzebuje i co jest mu pomocne. Większość ludzi ma mylne przekonanie, że jeśli problem jest poważny i skomplikowany, to rozwiązanie również jest skomplikowane, trudne do wprowadzenia w życie. Wygląda to logicznie, ale tak nie jest. TSR podpowiada, aby nie komplikować sytuacji i zaczynać od najprostszych rozwiązań. 

Paradoks „braku teorii”

Powyższe kwestie, zarówno dotyczące podstaw teoretycznych, jaki i fundamentalnych założeń tego podejścia, materializują się w kontakcie z klientem. Innymi słowy przekładają się na stosowanie określonych „narzędzi” pomocnych w prowadzeniu dialogu z klientem, który ma służyć poszukiwaniu jego własnych rozwiązań. Sprowadzają się one zatem do sztuki użytecznej konwersacji o rozwiązaniach, o możliwościach i wyjątkach, a także o aktualnym miejscu klienta na drodze do zmiany i pomysłach służących jej osiągnięciu.

Mark McKergow i Harry Korman charakteryzując Solution Focused Approach i jego specyfikę podkreślają, że w tym modelu brak jest określonej teorii zmiany (M. McKergow, H. Korman, 2009). Mamy więc do czynienia z sytuacją, którą paradoksalnie moglibyśmy określić mianem „teorii braku teorii”(P. Z. Jackson, M. McKergow, London 2002, s. 9).  Zwolennicy tego sposobu myślenia odrzucają więc wszelkie założenia dotyczące zarówno wewnętrznych (przekonania, wartości, motywacje, itp.), jak i zewnętrznych mechanizmów sterujących zmianą. Przyjmuje się raczej, iż klienci podejmują określone działania, mówią pewne rzeczy, czy też myślą na ich temat w wyniku reakcji na to, co się dzieje wokół nich. Przy czym reakcje te nie są z góry zdeterminowane, a podejmowane sytuacyjnie w oparciu o różne możliwości i ograniczenia wynikające z danych okoliczności. Z kolei okoliczności te, stanowiące pewne uwarunkowania, nie tylko wpływają na jednostkę, ale jednostka wpływa także na nie, powodując ich różne modyfikacje. Proces zmiany, czy raczej należałoby powiedzieć zmian, jest więc ciągły i nieunikniony, a stałość jest w takiej sytuacji jedynie iluzją (I. K. Berg, New York, 1994, s. 9).

Pomimo tych kontrowersji, zarówno jednak w kontekście historycznym dotyczącym rozwoju tego podejścia, jak i praktyce związanej z jego aplikacją do szeroko rozumianej działalności pomocowej, odnajdujemy pewne nawiązania, czy odwołania do różnych teorii. Przede wszystkim pierwotne elementy konstytuujące model Podejścia Skoncentrowanego na Rozwiązaniach nawiązywały do teorii systemowej. Między innymi dlatego, że klienci funkcjonują w określonych systemach społecznych, a rozwiązania mają charakter interakcyjny, dynamiczny. Zarówno problemy, jak i ich rozwiązania dotyczą więc nie tylko samego klienta, ale także szerszego kontekstu w którym on funkcjonuje, czyli innych ludzi niezależnie od rodzaju relacji ich łączących. Z czasem jednak większe znaczenie zyskały idee wywodzące się z konstrukcjonizmu społecznego, osadzonego w paradygmacie postmodernistycznym (F. N. Thomas, New York 2013, s. 33).

Wychodząc z tych przesłanek w ramach Terapii Skoncentrowanej na Rozwiązaniach nie szuka się mechanizmów spustowych zmiany, nie analizuje życiorysu klienta pod kątem określonych sytuacji traumatycznych, źródeł deficytów, czy patologii, itp. Zamiast poszukiwań ukierunkowanych do wewnątrz, pozostaje się na „powierzchni” tego, o czym mówi i co wnosi w ramach konsultacji klient. Kluczem jest używania języka deskrypcji, a nie języka wyjaśnień (J. Clark, Toruń 2012, ss. 16-17). Aby jednak ten rodzaj konwersacji służył zmianie, jego efektem powinno być tworzenie nowej rzeczywistość społecznej, współtworzonej wraz z klientem w obszarze językowym. Rozmowy i konsultacje będą służył zmianie tylko wówczas, kiedy dialogowanie profesjonalisty i klienta będzie sprzyjało otwieraniu nowych możliwości poprzez kreowanie bardziej użytecznych dla klienta interpretacji. W procesie zmiany istotna jest zatem koncentracja na dwóch zasadniczych elementach. Po pierwsze chodzi o obszar kompetencji, zasobów, czy potencjałów klienta, jego możliwości powiązanych z poczuciem wpływu na swoje życie. Po drugie zaś dążenie do wydobycia obrazu pożądanych rozwiązań, bazujących na potrzebach i jego celach. Ważną kwestią, rozstrzygającą o użyteczności różnych działań i zdarzeń mających zarówno miejsce w życiu klienta, jak i trakcie terapii jest znaczenie, jakie tym działaniom i doświadczeniom przypisują sami klienci. Mowa jest więc o swoistym procesie sygnifikacji  i reifikacji, czyli z jednej strony nadawaniu owym doświadczeniom użytecznych znaczeń, z drugiej zaś materializacji określonych konstrukcji myślowych i doświadczenia jednostek. Owe zaś znaczenie pojawia się w procesie konwersacji, za sprawą języka i używanych słów, które wówczas uzyskują swój status i sens. Znaczenie prościej określił istotę TSR sam Steve de Shazer w jednym z wywiadów mówiąc, że ten rodzaj terapii to „rozmowa dwójki/dwojga ludzi na temat tego, o co do cholery chodzi jednemu z nich”.

Bibliografia:

Prochaska J. O., Norcross J. C., Systemy psychoterapeutyczne. Analiza transteoretyczna, Warszawa 2006.

Szczepkowski J., Resocjalizacja młodzieży uzależnionej oparta na potencjałach. W poszukiwaniu rozwiązań instytucjonalnych, Toruń 2016.

De Shazer S., Clues Investigating solutions in brief therapy, New York 1988.

McKergow M., Korman H., In-between – Neither Inside nor Outside: the Radical Simplicity of Solution-Focused Brief Therapy,  ’’Journal of Systemic Therapies” 2009, Vol. 28 no.2.

Jackson P. Z., McKergow M., The solutions Focused. The simple way to positive change, London 2002.

Berg I. K., Family-Based Services. A solution-focused approach, New York, 1994..

Thomas F. N., Solution-Focused Supervision. A Resource-oriented approach to developing clinical expertise, New York 2013.

Clark J., Another Copernican Revolution, [w:] A. Lewiński, J. Szczepkowski, T. Świtek, Upside down. Solution Focused Paradigms – revolutions and evolutions, Toruń 2012.

Opracował: J. Szczepkowski